Klein mysterie 660 – Leesplankje (6)

Herinnert u zich het Horster Laesplaenkske nog?

Nee? Welnu: ik wijdde er in de laatste maanden van 2013 liefst vijf stukjes aan (klik hier, hier, hier, hier en hier). Op suggestie van Ger Gubbels benaderde ik destijds enkele dialectsprekers met de vraag welke woorden van het Laesplaenkske zij kennen en (nog) gebruiken. Eén van hen was de geboren Meteriker Toon Jenniskens, voormalig stadsarchivaris van Maastricht én – relevanter in dit verband –  uiterst vaardig en authentiek spreker en schrijver van het Horster dialect. Op 13 maart 2014 stuurde Toon me een lange e-mail. Daarin duidde hij stuk voor stuk de op het leesplankje vermelde woorden – uiteraard in dialect. Ge-wel-dig! Ik mailde Toon terug of ik dit document op Horst-sweet-Horst mocht publiceren, Toon reageerde niet, ik vergat Toon eraan te herinneren en zo waren we binnen de kortste keren meer dan een jaar verder. En toen ontmoette ik Toon onlangs: ‘Oh ja, natuurlijk mag je dat stuk publiceren.’ Dat laat ik me uiteraard geen twee keer zeggen. Vanwege de lengte heb ik het wel in mootjes gehakt, dus u kunt er enkele weken op rij van genieten. Wie het Horster dialect niet machtig is, heeft in dit geval pech. Dikke pech.

Toon liet zijn tekst voorafgaan door enkele opmerkingen over de spelling van het Horster dialect. Die opmerkingen neem ik hier over, gevolgd door de eerste drie woorden van het Laesplaenkske: moêr, kappes en jiets. Maar pas nadat ik Toon heb bedankt voor dit unieke document. 

Iërs wát betreft de spelling:

- ás ge ‘moêtwöärm’ schrieft met en verlèngingshuudje óp de e, dá mótte ok ‘moer’ schriêve ás ‘moêr’; 

- de Veldekespelling, wao weej ós in Hôrs óngeviër in 1985 án hèbbe geconformeerd, schrieft in de ao- en de äöklânk de a vur de o veur, dus moêtwöärm mót ‘moêtwäörm’ zie. Ok kwekvoars mót dá kwekvaors waere, má ik zie d’rvan ovvertuugd, dát ’t kwekvôrs mót zie. ’t Oêtgangspeunt béj dit leste is, dát de aoklânk va wäörd die in ’t Nederlands mèt aa geschreve waere in ’t plat ao kriêge (zaad=zaod, kraam=kraom, waar=waor) má wäörd die in ós plat enne ‘verlèngde en ágepâste oklânk’ van ’t Nederlands kriêge, schriêve we met de ô, dus mèt e verlèngingshuudje (Horst=Hôrs, dorst=dôrs, vorst=vôrs, korst=kôrs, tors=tôrs, worst=wôrs);

- de e va kwekvôrs is de helle e va ‘kel’ en dao hóf dus gèn accênt óp, má óp wèk (=broëd) mót wál en accênt, namelek dát van de eklânk van hèbbe en dát accênt huurt ok óp taffeltrèk!

En dán de beteikenis :

Moêr

Ik zie thoês groët gewaore met de moêr nevve meej op ’t fernuus. D’r waas aalt wêrm water (ni waerm, dá’s de klânk va waer en gaer, terwiel wêrm de verlèngde helle eklânk va kel is!). Nevve ’t fernuus waas krek pláts vur iëne stool en dao zaot ik te laeze. Has èlken daag kwaom ’t wál veûr, dát iemes de moêr vâspeek zoonder e schóttelslet af ennen tod umme hând te dó en dá verbrandde di zich de vuus… Woord ’t veûr ópgestakt, dá begós ’t water inne moêr te ‘zinge’. Hee óp mien studeerkamer stiët d’n alde moêr van ós thoês mèt ennen inhâld va nege (!) liter (ik hèb ’t ves nag getes). ’t Is enne geëmailleerde moêr, want enne kopere waas vort te deur. Va koper waas nag wál de groëte sopkaetel, wao-i de petatte vur de vêrkes woordte gekokt en neturlek ’s zaoterdágs ’t badwater. Miene moêr is plat van oonder, má ge hád d’r ok mèt en sort verdeeping, waovur ge dá mèt ’t räökeliêzer em paar ring van iën van de kaokplátse van ’t fernuus móst hale.

Kappes

’t Waord kappes is meej hiël good bekènd, want weej hájje thoês neturlek enne móshaof. ‘Haal ’s enne roëje kappes’ zâg ós mooder dá. Kappes en kiëbus (kop) hèbbe neturlek dezelfde stam en die giët i Pruusses wies hiël wied door. Doew ik i 1971 ’t oërlogmisdadigersprocês tègge Franz Stangl mèjmákte in Dusseldôrp, kwaom dao enne getuuge vur ’t hèkske di oet Hamm kwaom. ‘Oet welk Hamm?’ vroog de rêchter. ‘Oet Kappes-Hamm’ (’t gruntestedje)’, zâg de getuuge…

Jiets

E schon waord, má weej ás jungskes gebroekte ánne Miëterik miër ’t waord zietser. ’t Wemelde in din tiêd vanne zietsers en dát kwaom dór dát de hènne boête leepe en ok boête woordte gevoord. De zietsers mákten urrem bóch dus massaal inne hènnekuëj. Ás weej ze oêthaalde, waoren de eikes en vuraal de kwagge en lekkernéj vur de hènne! ‘Oëit’ bedóch ik vur De Klos de oêtspraok: ‘In Hôrs heite álle vogels musse, álliën de musse neume we zietsers, jietse af floerse’.