Intermezzo – Zwarte Lottumse bediende

De zwarte bediende. Sinds jaar en dag staat-ie dienstbaar te wezen bij (bed & breakfast en koffie- en theeschenkerij) Door & Roos aan de Markt in Lottum: gulle lach, hagelwitte tanden, dikke lippen, kroeshaar, rood uniform met gouden kwasten, knopen en epauletten, smalle zwarte streep langs z’n broekspijpen, rood dienblad rustend op z’n wit gehandschoende handen.

Ik moest onmiddellijk aan ’m denken toen ik twee weken geleden in Museum Het Domein in Sittard Still Tickin’ bezocht, de eerste solotentoonstelling in Europa van Betye Saar (klik hier en hier). Een prachtige, tot nadenken stemmende expositie. Een van de centrale thema’s van de 89-jarige Amerikaanse kunstenares met Afro-Amerikaanse roots: de onderdrukking van zwarte Amerikanen.

De zwarte bediende uit Lottum keert in allerlei gedaanten terug in haar werk, onder meer in die van zijn vrouwelijke tegenhanger Aunt Jemima, het archetype van de zwarte werkster. Alleen heeft Aunt Jemima bij Betye Saar behalve een bezem ook een geweer in haar handen. Niet omdat Saar geweld verheerlijkt, wel omdat een wapen een teken van macht is. Door een betrekkelijk eenvoudige ingreep krijgt het traditionele, stereotiepe beeld van Aunt Jemima ineens een heel andere lading. De oorspronkelijke boodschap (‘De zwarte mens danst naar onze pijpen’) verdwijnt naar de achtergrond om plaats te maken voor een nieuwe boodschap (‘De zwarte mens laat zich niet zomaar terzijde schuiven’). Luister hier hoe krachtig Saar het zelf zegt:

Terug naar de Markt in Lottum. De tijd dat ik het beeld van de zwarte bediende gedachteloos passeerde, is vanaf nu voorbij. Betye Saar heeft me voorgoed de ogen geopend. Noem me naïef, maar ik heb nooit goed tot me laten doordringen dat het beeld symbool staat voor de onderworpenheid, de dienstbaarheid van de zwarte mens aan de witte mens. Natuurlijk (weet ik bijna zeker) is de plaatsing van het beeld geen statement van de uitbaters van Door & Roos. Intussen staat het er wel. Waarschijnlijk ongewild, maar in elk geval ongecorrigeerd alle vooroordelen en stereotypen bevestigend.

Ongetwijfeld zijn er meer dombo’s zoals ik die met de neus op de feiten moeten worden gedrukt. Misschien willen de uitbaters van Door & Roos wel op zoek gaan naar een Nederlandse Betye Saar?