Intermezzo – Klassenfoto

 

Ooit kreeg ik deze klassenfoto van mijn inmiddels lang geleden gestorven buurvrouw. Ze staat er zelf niet op; haar moeder wel, gezien het kruisje onder de foto vermoed ik dat zij het vierde meisje van rechts op de onderste rij is.

‘Zusterschool Horst 23 Oct. 1906’ staat in prachtige krulletters geschreven op de lei die een meisje op de voorste rij in haar handen houdt.

Achterop is met potlood vermeld dat het om een zesde klas gaat. Eens in de paar jaar kom ik deze foto tegen. Dit weekend was het weer zover. Ik raakte niet uitgekeken op de kleren, de kapsels, de schoenen, de gezichtsuitdrukkingen. Ik vroeg me van alles af: hoe kan een foto van 114 jaar oud zó scherp zijn? Betekent het iets dat sommige meisjes dezelfde kleren dragen? Zo ja, wat dan? Is het inderdaad een zesde klas? Zo ja, zijn die duidelijk grotere meisjes dan notoire zittenblijvers? Waarom kijken de meisjes in meerderheid zo bedrukt? Wat zou er na 1906 van deze meisjes zijn geworden? Zijn het wel allemaal meisjes? 

Alsof het zo moest zijn, werd afgelopen maandag op NPO2 Extra Das weiße Band uitgezonden, een fenomenale, veelbekroonde film van de Oostenrijkse regisseur Michael Haneke uit 2009. Tot m’n schande had ik ‘m nog nooit gezien. Das weiße Band bracht ‘mijn’ foto helemaal tot leven.

De film speelt namelijk in dezelfde tijd (1913) en in een vergelijkbare omgeving (een Noord-Duits plattelandsdorpje). Bovendien zijn lagere schoolkinderen er zeer prominent in aanwezig én is de film in zwartwit geschoten. De kleren, de kapsels, de schoenen: het komt allemaal wonderwel overeen met de meisjes op ‘mijn’ foto. Logisch? Zegt inderdaad misschien iets over de zorgvuldigheid waarmee Haneke te werk is gegaan. Maar het meest frappeerden me de overeenkomsten in de gezichtsuitdrukkingen. Ook in de film zijn die overwegend bedrukt, terneergeslagen. Klara, dochter van de angstaanjagende Lutherse dominee,

zou zomaar gemodelleerd kunnen zijn naar het meisje dat op de foto als derde van rechts op de onderste rij zit.

Na de film bekeek ik ook nog een documentaire over de totstandkoming ervan. Daarin komt Christian Berger, director of photography van Das weiße Band, aan het woord. Wat blijkt? Hij heeft zich laten inspireren door klassenfoto’s: ‘Er zijn van die typische foto’s van schoolklassen, groepsfoto’s, die voor die tijd heel bijzonder waren. En ik herken dat ook. Plots zie je in die groep één persoon en dat is vaak schokkend. Aan hun blik is af te lezen dat ze onder enorme druk staan.’

Stonden die kinderen inderdaad onder druk, zoals Berger en ik menen te kunnen zien, en waarom dan? Of is het zo dat we dat erin wíllen zien? Hebben we te weinig oog voor de paar kinderen die (bijna) (glim)lachen?