Klein mysterie 668 – Leesplankje (10)

Alweer de laatste aflevering van de serie waarin Toon Jenniskens zijn eigen herinneringen verbindt met de woorden van het Horster Laesplaenkske (klik hier voor een introductie op deze reeks). ‘Ik mót bekènne dát ik dit mèt veul plezeer hèb geschreve umdát zovveul schon herinneringe béj meej baove zie komen driêve’, schreef Toon ter uitleiding van zijn tekst. Dat plezier spat er inderdaad vanaf en dat plezier hebben ongetwijfeld ook de Horst-sweet-Horst-lezers de afgelopen weken gehad. Dus als u het niet zegt, zal ik het maar zeggen: Toon bedankt! Snuutje, kieps, slaat en wek zijn de vier nog resterende woorden. Hier komen ze:

Snuutje (ik zöj schriêve snútje umdát ’t kort wuurdt oêtgespraoke…)

Béj ós thoês zien ze noëit zoë va snútjes af muulkes gaeve gewes, wies vandaag d’n daag toew. Weej gaeven ós aalt en hând (má em paar schonzuskes ‘oet ândere contreije’, kriege va meej e muulke óppe wange, drie stuk). Doew ós megjes begóste te vréjje woord dát neturlek ânders, má dát gebeurde ámaol stiekem, krek zo stiekem ás de jónge dát boeteshoês döjje. Muulke woord aoveriges normaal gebroekt; snútje hèb ik béj ós zêlde gehuurd. Kusmoel (kösmoel?) waas ás waord ok bekènd.

Kieps

Kieps (kiepske), em pet mèt en klep, droogde béj ós thoês tègge de kèld, bevubbeld béj ’t meis plukke en ’t petatte rooje innen herfs af ’t knolle plukke tègge Kêrsmis EN tègge de hèts, ás de zón óp ówwe kiëbus brandde ás ge mós bieten âfdunne, schoefele af béjiën vare. ’s Zóndágs háj ós vader enne gleufhood óp en ás gemaenteraodslid duk ennen hoëgen hood. De twië leste gebroêk ik nag wál ’s mètte vastelaovend…

Slaat

‘Krieg meej ’s enne krop slaat innen haof’, wie haet ’t vroeger thoês ni mótten hale? Dao innen haof móste d’r ok ál drek de voot en de eunderste fieze blaar âfdó, zoëdát d’r ni teveul zând óppen aanrech kwaom. Slaat goof ’t nag ni in ál die vörme zoëás we die noow kènne. Ge mós aaltiêd enne krop keeze, di krek vur ’t scheete stóng (’t oêtslao vanne kern). De fles Salata stóng dán al óppe taffel en die kwaom ok good va pâs ás we spitskoël af enne witte kappes rauw ote. Di woord met e schêrp mês (ni maes, want dat is de klânk va gaer en waer!! ’t Is en helle e, dus is ’t ok mêrthal en kêrktaore…) klein gesnipperd en dao-aover kwaom en scheut Salata…

Wèk

Thoês, mèt zonnen trop ópgröjjende kiênder, kwaome iedere waek wál veer bekkers ovver de vloor: d’n aldem bekker Tacke, de néjem bekker Litjes en de ‘kruidenier’ Thieskes Wiel oet de Miëterik en bekker Eykmans vanne Middelek. Die brochten aal groëte, twelf-óns-wègge binne, liggend óp urren êrm, die dá ‘veur inne kêlder’ in de nis ónder d’n trap terêch kwaome. De vôrse wèk neturlek âchterá, want di mós iërs bestêrve anders ote ów dao-á ‘kepot’. Weej ónderscheidde witte en broene wèk en daonaeve pruumkes- en kleuntjeswèk. De lèste kwaome neturlek álliën mèt de kermisse en mèt hoëgdaag óppe taffel. Daonaeve kènde we neturlek broëd, roggebroëd, dát doew nag ás gâns broëd geleverd woord en mèt e meschiên (dát ‘Alexanderwerk’ hètte) gesnéjje mós waere… en keuns apárt.

Klein mysterie 667 – Leesplankje (9)

Vandaag de voorlaatste aflevering in de serie ‘Toon Jenniskens duidt het Horster Laesplaenkske’ (klik hier voor een inleiding op de reeks). Vijf woorden ditmaal: piers, zoebele, iëmer, moetwäörm en liste. En in het voorbijgaan passeren ook nog prachtige woorden als speultod, mêrklaf, aektês en bingerstouw! 

Piers

Piersebuëm stónge béj de miëste meense innem bóngerd, din has aalt inne hoêswei laog. I Nederland kwaome de dikke, rôze pierse nag âmper veur en móste we ’t dó mèt de wát dunnere witte piers. Die waas evvel ok ál zo lekker, dát ós vader ós verbood d’rvan te aete vur heej ’t zâg (ânders waore ze ál óp vur ze riêp waore en de iërste lekkere, riêpe pierse góng ie ós mooder brènge…).

Zoebele

Oeteraard begós ’t zoebele óp af mèt ówwen doem af iën af miër vingers, má ál gauw begóste ás kiendje ok óp babbeltjes, pletskes, kleuntjes en stukskes fruit te zoebele. Weej kènde nag gèn knuffelbiëste, má weej zoebelde im bèd óp enne zakdook af enne speultod.

Iëmer

Thoês kènde weej iëmers en kaetels. Miëstal waor ennen (geëmailleerde, höltere (!) af keunsstof) iëmer wát klènder ás enne kaetel en dinde ie vur d’n hoeshâlt, ’t poetse, ’t eier oêthale en ’t hènne voore. De kaetel waas aalt va metaal (’t waord zaet ’t) en woord vuraal gebroekt vur ’t mêlke, vur ’t voore van de mökke en de vêrkes, umdát ie good schon geschoord kós waere, krek ás de tuite.     

Moêtwäörm

Prachtig waord dát helaas óp zie retour is umdát iederiën vort mol zaet. (Zoë zien aegerst=ekster, mêrklaf=vlaamsegaai, aektês=hagedis – keumt van Eidechse! –, aekhörke=eekhoorn, iel=aal/paling etc. jaomer genóg ok óp ‘r retour.) Vuraal óp moêtwäörme inne móshaof woord jâch gemákt. Äs inaens enne gas stele prei verdorde, ginge mien broors ál mèt de reek na d’n haof, wâchtte dá wies de groond ietskes bewoog en goëjde dá de groond op… duk zoonder rezultaat… en dá má haope dát de óppernéjs gepatte prei wir af nag ásloog.

Liste

Weej zien nag groët gewaore mèt em pófbóks mèt liste, want vuraal umdát dát wieje bókse waore, miëstal ‘geôrve’ van ów aldere brurke, kwaom ’t mèt de maot ni zo nauw. Reeme kènde we nag ni; me zaog wál jónge die bingerstouw ummem boêk hájje geknupt. I Schimmert veel meej óp, dát jónge va Midde en Zuid-Limburg duk litse zâgte im pláts va liste! Na de Plechtige Communie en/af ’t Vörmsel kroogde ów iërste ‘’s zóndágse pak’, óp maot gemákt dór ‘Snéjer zienem Baer’ en daobeej huurde ál hiël duk enne laere reem.

Klein mysterie 665 – Leesplankje (8)

We gaan onverdroten voort met de herinneringen die de woorden van het Horster Laesplaenkske bij Toon Jenniskens oproepen (klik hier voor een introductie). Vandaag: kierke, vrommes en taffeltrèk. Lees (liefst hardop) en geniet!

Kierke

Béj Giesse Piet hájje ze e gemèngd bedriêf, dus weej hájje en döjjen álles: hènne, koewe, vêrkes, paerd (iënem Belgische knol en e luxpaerd); we hájje vur de ruilverkaveling óp dártien plátse wêije, lând, bös, hei, stroekhôlt inne wel tusse de wêije; we tiëlde rog, haver, weid, gárst en mêijs en zeijde óppe stoppeleplek séradel en knolle; we verbouwde wortele, petatte, sókkerbiete en mangelwortels; we hájje sperjes, esbaere en miêmere en neturlek enne groëte móshaof wao eigelek álles gröjde wát me inne keuke nuëdig háj.

Ózze Frâns háj smale hendjes en waas ás kiênd dus ’t ágeweze kelke um kierkes te hale ás en zoog mós bagge. Heej stook zienen êrm wies deep in de zoog en haalde de kierkes d’r iën vur iën oêt. Dát waas aalt e schon gezich, die pas gebaore kierkes die ál vêchtend vur de bèste mem ánt stoëte waore um de mèlk te laote stroëme. Béj ós hájje ze ni gaer vremde óppe vêrkesstâl. Dát kwaom dór de landbouwtèlling die de Pruusse ónder d’n oërlog hájjen igeveurd, waobeej precies mós waeren ópgegaeve wát d’n oëgs háj ópgebroch en wovveul joonkvië (veules, mökke, bagge) d’rbeej waas gekome. Ós vader goof ánne Pruusse aalt te wiënig óp, zoëdát ie wát ‘achter de hând háj’ vur zien femilie (we waore doew ál mèt tien – vanne twèlf – kiênder mèt minstes iën maad en iëne knêch). Vuraal mèt kierkes (die ál gauw toet bagge oêtgröjde) kóste ‘sjoemele’. En kós zo joonk vêrke ni ‘mooder’ waere, dá woord ’t apárt gelâg, kreeg ’t aetafvâl oette keuke, extra roggemael en vers gemeijd graas te vraete. En dá kwaom innen herfs de slêchter en hóng d’r em paar oor látter en ‘aopegewêrkt’ vêrke óppe liër mèt spek va viêf, zes centimaeter dik. D’n tiêd daonao ote we ós ózzem boek roond ánne kaoje, kerboêd, mamaspek, vet spek em bloodwôrs…

Vrommes

De afbiëlding béj dit waord deut dènke án en deftige vrouw, á wát de Belze en madam neume, má i mien herinneringe is èlke vrouweleke persoën e vrommes, ‘een vrouwmens’. ‘Man en vrouw’ woordte doew kel en vrommes genumd en dao zaot niks minderwaerdigs af ónderscheijes i. Èlk megje woord óp enne gegaeven daag vrommes.

Taffeltrèk

Ok e schon waord. Weej hájje em biëstig groëte keuketaffel mèt en taffeltrèk. Dao-i laog bevubbeld enne körkentrèkker, enne flêssenaopener, enne kêrsepitter, zwegele (má béj ós kwaom toch ál gauw lucifers inne moëde…), speûlkaarte, enne lineaal en wát schriêfgrei. Ás me huurde ‘Krieg de kaart ’s oet ’t trèkske’, dá woord d’r gekárt. Óp ’t seminarie i Schimmert háj iedere liërling zien eige taffeltrèk, wao ie zie stóffe servet-mèt-zêlvere-servetreenk i bewaarde, má ok duk e stukske kiës af em bus kroêt vur de veer-oorse-tussen-aet, ás we álliën groête snéje wèk em bótter kroge.

Klein mysterie 663 – Leesplankje (7)

Verder met de volgende drie woorden van het Horster Laesplaenkske die door Toon Jenniskens van een hoogstpersoonlijke toelichting zijn voorzien. Geniet van de Meterikse bijnamen, de ‘kwakelwiefkes vanne Hei’ en de ‘blauw vuus’ na het moelbaere plukken!

Roepen de behandelde woorden herinneringen of reacties bij u op? Deel die dan met andere Horst-sweet-Horst-lezers! En klik hier voor de eerste drie door Toon geduide woorden van het Laesplaenkske.

Kwekvôrs

Vuraal dór de koêle in de wêije, die dinde ás drênkpláts vur ’t vië (wao ge inne weenter ok good óp kós liêre schátse!), wemelde ’t âchter ánne Miëterik van de kwekkers, zoëás weej die biëste numde. In ’t ènkelvoud zâgte we troewes kwekvôrs, realizeer ik meej noow… ’s Aoves, ás die kwekkers begóste te kwake óp de koele va Houben Tinus, Giesse Sjang, Crómmentoens Hândrie, béj ós (béj Giesse Piet), béj Giërtjes Bernard, béj Riêkels burke, béj Klöskes Jan en béj Mártes Sef ós naobere en doënste naobere, dá waas ’t duk en hels kabaal, má wál en dát ge ów laeve ni miër verget! Ás ózze Frâns en ik dá nag lang mèt mekaar im bèd laoge te vertèlle, reep ós mooder, die doew duk zeek óppe ópkamer ónder de jóngeskamer laog, dát we móste gao slaope en dá kwákte we trug dát dát ni góng vawaege de kwekkers.

Kwakel

Noëit zal ik de ‘kwakelwiefkes’ vergaete die ovver de greendwaeg vur ós hoês fietste mèt enorme jutezek óppen draeger. Die zek rákte ám beids kânte has de groond en woge nammenânt niks. De erme meense vanne Hei (’t gehuch tussen de Miëterik ennen Haegelsum; noow hèt dát vort Veur-Amaerica) hájje béj de boore vanne Miëterik enne Schaak gevragd af ze kwakels en tekskes mógde rape inne Miëtrikse en Schákse bös. Mèt dát grei mákte ze ’t fernuus á. Hôlt mógde ze ni mèjneme, ok gè valhôlt, má ós vader háj zien viêf zwaogers vanne Hei wál de kâns gegaeve in ós bös (ik hèb die geôrve) te gao poeste. Dá ginge ze mèt en schup en en áks de bókse (de puust) van de umgehowde buëm oet de groond plare en i klötskes zage. Die bókse waore doew vul hoëger ás tèggewaorig, want de bös ánne Miëtrik en ánne Schaak waore in 1941 óp bevel vanne Pruusse dór dwangarbeiders gekapt vur mienhôlt en die meense hájje zich neturlek ni miër gebukt ás nuëdig waas. D’r woordte wál drek néje buëm gepat en ás ik dao noow roondloëp, wiët ik dát die buëm krek aeven âld zie ás ik… ok oet 1941. ’t Is wál ópmêrkelek, dát zovveul meense ’t verscheel ni m’r kènne tussen eikels en kwakels…

Moelbaer

Jaomer genóg is de ‘klassieke’ moelbaer ‘ntreent verdwene oet de bös, má ik zaog dát dór de zoore raegen van de âfgeloëpe decennia (di zörgt vur bemisting van de magerem bosgroond) d’r zich ál wir en decimaeter dikke humeslaog haet gevörmd i mien bös. Dao blief noow ok vort álles ligge wát na oonder vèlt. Ik hèb dao hee en da ok wir moelbarestruukskes zi gröjje. Moelbaere plukke mógde weej inne Moelbaerembos, umdát ós vader kammeraod waas va Jeurisse Kuëb, de grotvader van en dèl preense vannen Dreumel en de schonvader van ózze Jaer din dao ennem bos háj. Dát plukke waas en biëstig nut wêrk, umdát ge doën béj de groond mós zie wodde wát oëgste. Duk kneepte de wát riêpe moelbaere kepot, zoëdát ge daag lânk blauw vuus hád. En de wilde moelbaer is zo klein, má wál verrekkes lekker! Weej bakte d’r thoês vuraal kook en flaaje va.

Klein mysterie 660 – Leesplankje (6)

Herinnert u zich het Horster Laesplaenkske nog?

Nee? Welnu: ik wijdde er in de laatste maanden van 2013 liefst vijf stukjes aan (klik hier, hier, hier, hier en hier). Op suggestie van Ger Gubbels benaderde ik destijds enkele dialectsprekers met de vraag welke woorden van het Laesplaenkske zij kennen en (nog) gebruiken. Eén van hen was de geboren Meteriker Toon Jenniskens, voormalig stadsarchivaris van Maastricht én – relevanter in dit verband –  uiterst vaardig en authentiek spreker en schrijver van het Horster dialect. Op 13 maart 2014 stuurde Toon me een lange e-mail. Daarin duidde hij stuk voor stuk de op het leesplankje vermelde woorden – uiteraard in dialect. Ge-wel-dig! Ik mailde Toon terug of ik dit document op Horst-sweet-Horst mocht publiceren, Toon reageerde niet, ik vergat Toon eraan te herinneren en zo waren we binnen de kortste keren meer dan een jaar verder. En toen ontmoette ik Toon onlangs: ‘Oh ja, natuurlijk mag je dat stuk publiceren.’ Dat laat ik me uiteraard geen twee keer zeggen. Vanwege de lengte heb ik het wel in mootjes gehakt, dus u kunt er enkele weken op rij van genieten. Wie het Horster dialect niet machtig is, heeft in dit geval pech. Dikke pech.

Toon liet zijn tekst voorafgaan door enkele opmerkingen over de spelling van het Horster dialect. Die opmerkingen neem ik hier over, gevolgd door de eerste drie woorden van het Laesplaenkske: moêr, kappes en jiets. Maar pas nadat ik Toon heb bedankt voor dit unieke document. 

Iërs wát betreft de spelling:

- ás ge ‘moêtwöärm’ schrieft met en verlèngingshuudje óp de e, dá mótte ok ‘moer’ schriêve ás ‘moêr’; 

- de Veldekespelling, wao weej ós in Hôrs óngeviër in 1985 án hèbbe geconformeerd, schrieft in de ao- en de äöklânk de a vur de o veur, dus moêtwöärm mót ‘moêtwäörm’ zie. Ok kwekvoars mót dá kwekvaors waere, má ik zie d’rvan ovvertuugd, dát ’t kwekvôrs mót zie. ’t Oêtgangspeunt béj dit leste is, dát de aoklânk va wäörd die in ’t Nederlands mèt aa geschreve waere in ’t plat ao kriêge (zaad=zaod, kraam=kraom, waar=waor) má wäörd die in ós plat enne ‘verlèngde en ágepâste oklânk’ van ’t Nederlands kriêge, schriêve we met de ô, dus mèt e verlèngingshuudje (Horst=Hôrs, dorst=dôrs, vorst=vôrs, korst=kôrs, tors=tôrs, worst=wôrs);

- de e va kwekvôrs is de helle e va ‘kel’ en dao hóf dus gèn accênt óp, má óp wèk (=broëd) mót wál en accênt, namelek dát van de eklânk van hèbbe en dát accênt huurt ok óp taffeltrèk!

En dán de beteikenis :

Moêr

Ik zie thoês groët gewaore met de moêr nevve meej op ’t fernuus. D’r waas aalt wêrm water (ni waerm, dá’s de klânk va waer en gaer, terwiel wêrm de verlèngde helle eklânk va kel is!). Nevve ’t fernuus waas krek pláts vur iëne stool en dao zaot ik te laeze. Has èlken daag kwaom ’t wál veûr, dát iemes de moêr vâspeek zoonder e schóttelslet af ennen tod umme hând te dó en dá verbrandde di zich de vuus… Woord ’t veûr ópgestakt, dá begós ’t water inne moêr te ‘zinge’. Hee óp mien studeerkamer stiët d’n alde moêr van ós thoês mèt ennen inhâld va nege (!) liter (ik hèb ’t ves nag getes). ’t Is enne geëmailleerde moêr, want enne kopere waas vort te deur. Va koper waas nag wál de groëte sopkaetel, wao-i de petatte vur de vêrkes woordte gekokt en neturlek ’s zaoterdágs ’t badwater. Miene moêr is plat van oonder, má ge hád d’r ok mèt en sort verdeeping, waovur ge dá mèt ’t räökeliêzer em paar ring van iën van de kaokplátse van ’t fernuus móst hale.

Kappes

’t Waord kappes is meej hiël good bekènd, want weej hájje thoês neturlek enne móshaof. ‘Haal ’s enne roëje kappes’ zâg ós mooder dá. Kappes en kiëbus (kop) hèbbe neturlek dezelfde stam en die giët i Pruusses wies hiël wied door. Doew ik i 1971 ’t oërlogmisdadigersprocês tègge Franz Stangl mèjmákte in Dusseldôrp, kwaom dao enne getuuge vur ’t hèkske di oet Hamm kwaom. ‘Oet welk Hamm?’ vroog de rêchter. ‘Oet Kappes-Hamm’ (’t gruntestedje)’, zâg de getuuge…

Jiets

E schon waord, má weej ás jungskes gebroekte ánne Miëterik miër ’t waord zietser. ’t Wemelde in din tiêd vanne zietsers en dát kwaom dór dát de hènne boête leepe en ok boête woordte gevoord. De zietsers mákten urrem bóch dus massaal inne hènnekuëj. Ás weej ze oêthaalde, waoren de eikes en vuraal de kwagge en lekkernéj vur de hènne! ‘Oëit’ bedóch ik vur De Klos de oêtspraok: ‘In Hôrs heite álle vogels musse, álliën de musse neume we zietsers, jietse af floerse’.

Intermezzo – Kaartenbank

In reactie op het eerste stuk over het Horster leesplankje schreef Franka Jacobs laatst: ‘Má ut blauwmenke zingt mooier [dan de jiets], tenminste zolang de maerklaf eum neet in de gate haet, assie zekdöämpels zit te aete.’

Mijn reactie: ‘Mijn opa gebruikte het woord blauwmenke ook altijd, maar is het nu de koolmees of de pimpelmees?’

Franka: ‘Het blauwmenke is de benaming die ik voor de heggenmus gebruik. Ik heb dat van mijn vader overgenomen, vanuit ons beider bovengemiddelde interesse voor vogels. Als die benaming niet klopt, zou ik het graag willen weten, ik zou dan wel teleurgesteld zijn trouwens. Vanuit een nostalgisch gevoel.’

Ik: ‘Je hebt natuurlijk gelijk: blauwmenke is de benaming voor heggenmus. Mijn opa zou ernstig teleurgesteld in mij zijn als hij had geweten dat ik het blauwmenke voor kool- of pimpelmees had uitgemaakt.’

Ik ging er altijd vanuit dat mijn opa de benaming blauwmenke vanuit z’n geboorteplaats Meerssen mee had genomen naar het noorden van de provincie. Uit wat Franka, die Horster wortels heeft zegt, blijkt al dat dat een verkeerde veronderstelling was. Sinds deze week ben ik er óók achter dat blauwmenke een benaming is die alleen in bepaalde delen van Noord-Limburg voorkomt en dat de heggenmus in de omgeving van Meerssen bastaardnachtegaal, hagenmus(je) of tuinmus wordt genoemd.

Bovenstaande valt op te maken uit kaart 10021 uit de Kaartenbank, een werkelijk fantastische databank van het Meertens Instituut die vorige week op het internet is geplaatst. De Kaartenbank bevat dertigduizend (30.000!) kaarten waarop Nederlandse en Vlaamse taal- of cultuurverschijnselen zijn getekend. Zomaar wat willekeurige vragen waarop de Kaartenbank antwoord geeft: welke afweermiddelen tegen nachtmerries zijn op welke plaats in het Nederlandse taalgebied in zwang? Hoe luidt de werkwoordsvorm ‘wij droegen’ in de verschillende Nederlandse dialecten? Hoe heet in de Limburgse dialecten het uitmaken wie mag beginnen bij een spel? Welke dialectbenaming heeft men waar in Nederland voor het woord ‘vork’? Welke benamingen bestaan er voor kabouters en wat zijn, verspreid over Nederland en Vlaanderen, de eigenschappen die worden toegekend aan kabouters?

Ook de door J.J. Voskuil beroemd geworden klassieker ‘Wat gebeurt er met de nageboorte van het paard?’ ontbreekt uiteraard niet.

De verleiding zo nog even door te gaan, is moeilijk te weerstaan. Maar neem vooral zelf een kijkje. Iedereen die geïnteresseerd is in taal, dialect en de meest uiteenlopende volkskundige verschijnselen zou zichzelf een groot plezier doen door dagelijks zeg een kwartiertje te grasduinen in de Kaartenbank. Ter verstrooiing, ter lering of ter vermaak.

Omdat het zo verleidelijk is en om het af te leren, nog eentje dan. Kaart 28220: aardbei. Volgens deze ongedateerde kaart bestaan in Nederland en Vlaanderen 111 verschillende benamingen voor aardbei. Variërend van jedbees tot ubber en van frenze tot idjebeie. Maar hoe zit het nu met het Horster esbaer, dat verschillende malen (klik hier en hier) op Horst-sweet-Horst aan de orde is geweest? Behoort dat ook tot die 111 benamingen? Ja! En de geografische verspreiding van esbaer? Die is zeer beperkt: Horst inderdaad en verder zou esbaer alleen in Grubbenvorst voorkomen (wat zou het mooi zijn als een Grubbenvorstenaar of Grubbenvorsterse dit kon bevestigen). Overigens zou volgens de kaart in Horst ook erdsbaer worden gezegd. Ik heb het nooit gehoord – u wel?

Ten slotte: de Kaartenbank mag op vele vragen antwoord geven, er zijn helaas ook vragen waarop ze het antwoord schuldig moeten blijven. Zoals deze: hoe heet een vrouwelijk blauwmenke? Blauwmenkespop? Blauwpöpke? Blauwwiefke? Suggesties als altijd van harte welkom!

Klein mysterie 511 – Leesplankje (5)

Het Horster Laesplaenkske blijft tot reacties leiden. Nu weer van Riek Versteegen-Peeters. Met haar echtgenoot Lei bekeek ze het leesplankje en dat leidde tot de volgende antwoorden op de vraag welke van de achttien daarop vermelde woorden zij nog kennen en gebruiken:

‘Slaat, iëmer en taffeltrek niet: dat was slaai, emmer en laai.

Moer, kappes, vrommes niet meer: moer gebruik je niet meer al staat er bij ons op stal nog wel een moer, kappes daar maakte je zuurkool van en vrommes is volgens mij een beetje negatief.

Jiets, kwekvoars, kwakel, moelbaer, piers, zoebele, moêtwöärm, liste, kieps en wek: deze woorden worden bij ons gewoon gebruikt.

Kierke, esbaere, doorslaag: sommige woorden gebruik ik regelmatig zodat ze niet verloren gaan.’

Zo langzamerhand dringt zich toch de vraag op of de samenstellers van het Laesplaenkske niet de mist zijn ingegaan met slaat: niemand die tot dusverre heeft gereageerd gebruikt het. Wel mooi dat ook Riek en Lei nog kwekvoars-zeggers zijn. En esbaere (niet op het leesplankje trouwens) gebruik ik om dezelfde reden als Riek en Lei: opdat het niet verloren gaat. Dat je vaak niet begrijpend wordt aangekeken als je het woord laat vallen, heb ik (en ik neem aan ook Riek en Lei) er graag voor over. Al is het twijfelachtig of het enig effect heeft. Als de initiatiefnemers van Aardbeienland hun onderneming nou eens gewoon Esbaereland hadden genoemd, zou de toekomst voor esbaer er al een stuk zonniger hebben uitgezien.

Terug naar Riek. Ze mailde me ook een prachtig verhaal van Jan Verheijen (‘Jan ván Teng’) waarin een kierke een hoofdrol speelt. Jan (1934-2008) schreef dit verhaal in 2004, kort na het overlijden van de moeder van Riek, Mie Peeters-Hoeijmakers (1918-2004). Met toestemming van Riek, waarvoor ik haar bijzonder dankbaar ben, publiceer ik het hier (klik op de afbeelding om haar te vergroten):

Nadere informatie van Riek leerde me nog dat het verhaal zich afspeelt aan de huidige Venrayseweg, zo ongeveer tussen de huidige Noordsingel en Rembrandtstraat. De familie Hoeijmakers woonde in de zogeheten Engelewei, vandaar de bijnaam van de opa van Riek: Engele Petrannes. De familie Verheijen was de ‘doënste noabere’ van de familie Hoeijmakers en woonde destijds in dit huis:

(Zie eerder: Leesplankje (1), Leesplankje (2), Leesplankje (3) en Leesplankje (4))

Klein mysterie 510 – Leesplankje (4)

In de begeleidende e-mail bij zijn reactie op het stukje over het Horster leesplankje deed Ger Gubbels de suggestie een aantal mensen rechtstreeks te benaderen met de vraag welke woorden van het Laesplaenkske zij kennen en (nog) gebruiken. Prima suggestie natuurlijk en dus heb ik de door Ger genoemde personen om een reactie gevraagd. De eerste die  reageerde was Piet Meijers: Neerlandicus, Horstenaar van geboorte maar al een jaar of vijftig woonachtig in Sittard en omgeving. Piet is voor mij ‘oom Piet’, hetgeen de familiaire toon in zijn reactie verklaart. Net als bij Ger onthoud ik me ook bij hem voorlopig even van commentaar, al moet me wel van het hart dat het me deugd doet dat ook hij kwekvoars-zegger blijkt te zijn (én kwekvoarsenbemmel-zegger – wat mij dan weer niets zegt). Maar goed, hier de reactie van Piet:

‘Na je eerste ‘laesplenkske’ had ik al de aanvechting om te reageren, maar ik werd weerhouden door de wetenschap dat ik het Horster al bijna zestig jaar nauwelijks gebruik. Verleerd heb ik het niet. Ik denk dat mijn Horster nog altijd redelijk is. Niemand kan dat trouwens beter beoordelen dan jij, want je bent vrijwel de enige met wie ik het nog met enige regelmaat spreek. Maar ik denk ook dat het een soort geconserveerd Horster moet zijn en dus weinig zegt over het eigentijdse gebruik van de woorden van het ‘plaenkske’. Maar zo’n directe oproep kan ik niet naast me neerleggen en dus hier mijn reactie.

Het is misschien goed om vooraf te zeggen dat er thuis wel Horster gesproken werd, maar niet door mijn vader die van Meerssen kwam en zich het Horster nooit echt eigen gemaakt heeft. Of dat nog invloed heeft gehad op de zuiverheid van mijn dialect, weet ik niet.

Er zijn twee woorden die ik mij niet herinner ooit gekend te hebben: (taffel)trek en snuutje. Snuutje is een mooi woord: jammer dat ik het nooit heb kunnen gebruiken. Daar is een kusje toch niets bij. Van de andere kant: als de tijd van de kusjes voorbij is en het tijd wordt voor de serieuzere kus, wat doe je dan met het snuutje? Aan de trek heb ik niets gemist, lijkt me.

De andere woorden ken ik dus wel, maar ik gebruikte ze lang niet allemaal. Sommige had ik nooit nodig. Zo hadden wij thuis geen moer, om de eenvoudige reden dat er op elektrisch gekookt werd. Mijn ouders, voor jou opa en oma, waren modern, en mijn vader had in dit geval ook nog het voordeel – letterlijk – dat hij bij de Stroomverkoopmaatschappij werkte. Ik herinner mij het woord trouwens zelf als moor, van de andere moor (muur) onderscheiden doordat het een valtoon had. Ook kierke had ik nooit nodig.

Woorden als moetwäörm en liste of haelpe waren toen naar mijn idee al zo verouderd dat ze door mijn generatiegenoten nauwelijks meer gebruikt werden. Zelf zei ik mol en bretels, altijd meervoud: één bretel of list bestond (en bestaat) natuurlijk niet. In dit rijtje passen misschien ook iëmer en slaat. Het betere Horster, maar ik zei toch emmer en slaaj. Hoewel jiets wel nog heel gangbaar was, zei ik zelf normaal mus. Koarezeiker was overigens een mooi synoniem, maar dat zal het afgelegd hebben omdat het toch iets gekunstelds had en misschien ook te lang was in vergelijking met jiets. Vrommes gebruikte ik wel, maar niet zo vaak. Het was een woord met een lading, daar zat iets van appreciatie of juist afkeuring in, wat het onderscheidde van het neutrale vrouw.

Alle andere woorden hoorden tot mijn normale vocabulaire en zou ik ook nu nog zo gebruiken als ik ze nodig had. Zelfs kwekvoars en kwekvoarsenbemmel.’

(Zie eerder: Leesplankje (1), Leesplankje (2) en Leesplankje (3))

Klein mysterie 508 – Leesplankje (3)

Horst-sweet-Horst had er al stiekem op gehoopt en ontving deze week inderdaad een uitvoerige reactie van Ger Gubbels op het stukje over het Horster Laesplaenkske. Hieronder wordt ze weergegeven. In afwachting van verdere reacties (u kunt in de loop van de week nog minimaal één uitvoerige reactie verwachten) laat ik mijn eigen commentaar voorlopig even achterwege, al wil ik wel alvast kwijt dat het me van Ger tegenvalt dat hij een kwekker-zegger is. En vörke als meervoud van dat ding waarmee je eet? Wat zullen we nou krijgen zeg?

Enfin, hier komen ze, Gers bijzonder lezenswaardige beschouwingen bij de achttien woorden van het Horster Laesplaenkske:

moêr: vroeger veel gebruikt. Bij ons stond er altijd een moêr op het fornuis, want dan had je altijd warm water (tenzij het fornuis niet brandde). Het woord fluitketel hebben we nooit gebruikt. Tegenwoordig bestaat het woord niet meer, omdat het ding er ook niet meer is

kappes: nooit gebruikt. Het was altijd koël of mós

jiets: veel gebruikt, kaorezeiker nooit (of als curiositeit). Tegenwoordig altijd mus, behalve als we de mus negatief benaderen, dan zijn het weer ‘die verrekte jietse’

kwekvaors: vroeger wel gebruikt, maar kwekker nam het gauw genoeg over. Tegenwoordig nauwelijks meer, omdat je geen kwekkers meer ziet of hoort. Was kwekväörs trouwens het meervoud?

kwakel: vroeger en nu, al was het maar, omdat zo’n ding nou eenmaal meer op een kwakel lijkt dan op een dennenappel

moelbaer: nooit gebruikt, behalve als voorvoegsel bij ‘-bos’

kierke: veel gebruikt. Volgens mij (van de boerderij) is kierke geen synoniem voor bag. Een kierke is jonger, een kierke kon je “knoevele”, een bag was daar te groot voor en stonk ook. Een kierke rook.

vrommes: vroeger veel gebruikt, tegenwoordig ook nog wel, maar dan met name tussen oktober en maart (als ik weer meer dialect denk: dan komen ook weer de telders en de verkette, die de rest van het jaar gewoon borde en vörke heten)

taffeltrek: nooit gebruikt. Onze buren in Melderslo wel en ik vond het toen al een bijzonder woord

piers: vroeger en nu. Perziken bestaan ook, maar dan op sap

zoebele: vroeger en nu. Uniek  woord, niet vervangbaar door één Nederlands woord. Zoebele is een combinatie van (lolly)likken, (op het touwtje-van-je-muts) sabbelen, (dropje)zuigen en duimen

iëmer: vroeger altijd, nu nooit meer

moêtwäörm: gebruik ik nooit (terwijl mijn vader volgens mij nooit “mol” heeft gezegd). Misschien een leuk programma-idee voor de Reindonk: “Wie is de moëtwäörm?”, gepresenteerd door Linda de Moêtwäörm

liste: vroeger altijd. Tegenwoordig draag ik “’ne reem um de bóks op te halde”. Het alternatief bretels heb ik nooit gebruikt (evenmin als het, denk ik, nog oudere haelpe)

snuutje: nooit gebruikt, ken het wel, vond het toen al een prehistorisch woord

kieps: veel gebruikt, vroeger en nu. Dat komt ook omdat we bij de harmonie bij buitenoptredens altijd de “kieps” op moesten. Het woord kieps heeft lang standgehouden ten opzichte van de pet. Tegenwoordig speelt de harmonie blootshoofds, dus zal het woord kieps binnen een aantal jaren verdwijnen

slaat: heb ik nooit gezegd, vroeger wel gehoord, maar niet vaak. Oppe Melderse was het meestal “slaaj”, volgens mij

wek: toen en nu. Vroeger was “wek” witbrood en “broëd” roggebrood (in elk geval bij ons). Als je dan te veel hagelslag op je boterham had, moest er broëd op. Tegenwoordig zeggen we bijna altijd wek, zelden brood met af en toe een (Venrayse) mik er tussendoor.

Samengevat:

- slaat, snuutje, taffeltrek, moelbaer, moêtwäörm en kappes nooit gebruikt

- kwekvaors, kierke, iëmer wel gebruikt, tegenwoordig niet meer

- de overige woorden komen nog regelmatig in mijn vocabulaire voor

Klein mysterie 507– Leesplankje (2)

Het stukje van vorige week over het Horster leesplankje heeft via verschillende media tot een aantal prachtige en bruikbare reacties geleid. Dank daarvoor!

Het lijkt me wel zinnig hier nog eens de reacties op een rijtje te zetten van mensen die zijn ingegaan op de betekenis en hun gebruik van de achttien woorden voorkomend op het Horster Laesplaenkske. Hier komen ze: 

Roel van den Bekerom: ‘Ik heb ze allemaal weleens gehoord maar gebruiken doe ik alleen wek, vrommes, kwakel, zoebele, piers en kieps. Best wal sund eigelijk.’

Sef Coppers: ‘Slaat gebruik ik nooit dat is slaaj voor mij net als dat een taffeltrek gewoon een laaj is. Kierke en iëmer gebruik ik evenmin dat is een bag en een emmer. En jiets gebruik ik zelden omdat dan bijna niemand lijkt te begrijpen wat je bedoelt. Een mol is daarin tegen wel een moêtwöärm. Maar een molshoop een molshoëp. Haelpe in plaats van liste is mij dan weer totaal onbekend. Zou meteen begrepen hebben wat bedoeld wordt maar het woord zelf is mij onbekend. Bretels zou ik serieus over na hebben moeten denken om op het woord te komen. Meeste gebruikte woorden zijn ongetwijfeld vrommes (zonder de in andere ons omringende dialecten negatieve bijklank), kieps, wek, zoebele, kwakel de rest komt gewoon minder voor in het dagelijkse gebruik maar worden doorgaans gebruikt zoals ze ook op het plankje staan.’

Franka Jakobs: ‘Moer, dat zeiden we vroeger thuis inderdaad. “De moer opzette.” Nu heb ik geen moer meer en gebruik het woord ook niet meer. Ik heb wel enne liter, ook handig om water in te koken. Kappes, herken ik als kool, vroeger ooit wel gebruikt, maar nu zeg ik koël. Hetzelfde geldt voor kwekvoars, ik herken het, maar nu is het kwekker voor mij. Jiets, kwakel en moelbaer, geen toelichting nodig. Al krijgt bij mij de koarezeiker vaker voorrang ôppe jiets, ik gebruik ze allebei. Má ut blauwmenke zingt mooier, tenminste zolang de maerklaf eum neet in de gate haet, assie zekdöämpels zit te aete.

Kierkes, ja dat was als ze net geboren waren, en dat zeiden wij vroeger altijd. Als ze groter werden, dan werden het baggen. Ik zie niet zoveel kierkes en baggen meer (wel vrachtwagens vol met gemeste vaerkes) en gebruik het daarom ook nauwelijks nog. Vrommes, taffeltrek en piers, ik sluit me bij jou aan. Al werd bij ons vroeger trek wel gebruikt als lade in het algemeen. (“Kiek márres in de trek”). Zoebele idem wat je schrijft. Iëmer, herken ik, werd thuis wel eens gebruikt, maar is bij mij een emmer geworden. Moêtwöärm, gebruik ik, ma d’r zit al jaore gennen molshoeëp mier in mienen hoaf. Mijn vader had altijd liste ánne bôks en de kieps óp. Geen bretels/pet voor mij. Snuutje, ken ik, maar gebruik(te) het nooit. Slaat ken ik niet, ik zeg sla, soms slaaj. Wek gebruik ik nog steeds, maar ook mik. (“Kwekwek verrek mit ówwe wek”, Um & Um).’

Erwin Smits: ‘Ik ken ze allemaal (tuurlijk, anders krijg ik een wats om m’n oëre van ózze pap). Maar moer, kappes, kierke, vrommes, taffeltrek, iëmer, moêtwöärm, liste en snuutje gebruik ik nooit. De meeste daarvan gebruik ik in het Nederlands trouwens ook nooit omdat de gelegenheid óm ze te gebruiken er nooit is. Fluitketel? Biggetje? Tafellade? Bretels? Zie ik ze nog? Bestaan ze nog? Vrommes vind ik niet meer van deze tijd, daar klinkt wat van minachting uit. Iëmer is gewoon emmer of nemmer (“ennenemmer”). Snuutje was vroeger thuis al een kusje. Slaat zeggen ze volgens mij meer richting de Afhang, Meterik. Maar jiets, kwakel, kieps, wek ... prachtig toch! Net als merling, taes, taelder en schóttelslet.’

Voorlopige conclusies:

-          jiets, kwakel, vrommes, kieps en wek zijn nog het meest bekend en in gebruik;

-          moer zegt alleen Franka iets;

-          kappes, iëmer en slaat kent iedereen wel, maar worden door niemand gebruikt;

-          ook kierke en taffeltrek lijken hun beste tijd te hebben gehad;

-          een wisselend beeld bij piers, zoebele, moêtwöärm, liste en snuutje;

-          over de al dan niet negatieve bijklank van vrommes lopen de meningen ver uiteen;

-          hoogst opmerkelijk (althans voor mij): niemand schijnt nog kwekvoars te gebruiken;

-          nog opmerkelijker: alleen Franka maakt melding van moelbaer. Ik mag toch hopen dat voor de andere reagerdeers moelbaer zo’n doodgewoon Horster woord is dat ze het niet eens de moeite waard vonden eraan te refereren?

Voor definitieve conclusies is het nog te vroeg, daarvoor zijn meer reacties nodig. Dus nogmaals: laat van u horen!

Klein mysterie 505 – Leesplankje (1)

Een leesplankjestentoonstelling in Roermond was een mooie aanleiding m’n Horster Laesplaenkske weer eens tevoorschijn te halen. Het naar schatting dertig jaar geleden door sportclub UVB uitgegeven leesplankje is een bezit dat ik koester (klik op de afbeelding om haar te vergroten).

Je kunt het vanuit allerlei invalshoeken benaderen, maar ik beperk me hier en nu tot de vraag in hoeverre ik de achttien woorden van het Horster Laesplaenkske ken en gebruik (en het zou fijn zijn als u hetzelfde deed). Daar gaan we:   

Moer (fluitketel; volgens de Horster woordenlijst È maes inne taes trouwens geschreven als ‘moêr’). Nooit gebruikt, mij zelfs volslagen onbekend.

Kappes (volgens È maes inne taes een ‘rónde witte koël’. Klopt dat? Of zijn alle kolen kappese?). Ken het wel, gebruik het nooit en niet alleen omdat ik geen wittekooleter ben. Kool is bij mij koël.

Jiets (huismus). Frequent gebruiker, hoewel minder dan vroeger. Waarom? Omdat je tegenwoordig veel minder jietse ziet. Verdreven door de merlinge? Koarezeiker, het minstens even mooie equivalent van jiets, is mij eveneens bekend; ik bezig het ook wel eens, alleen te weinig. Verbeterpuntje.

Kwekvoars (kikker). Horstenaar zijn en ‘kikker’ zeggen? Onmogelijk! Kwekker (volgens È maes inne taes een equivalent van kwekvoars) gebruik ik daarentegen nooit. Is even afstotelijk als het dier waarvoor het de benaming is.

Kwakel (dennenappel). ‘Wat heb je vanmiddag gedaan?’ ‘Kwakels … euhh … dennenappels geraapt.’ Typisch zo’n woord waarbij je moet zoeken naar de Nederlandse vertaling omdat het er al van jongs af aan zit ingebakken dat kwakels kwakels zijn.

Moelbaer (bosbes). Klassieker, veel Horsterder kan het niet worden.

Kierke (big). Zegt me niets, excuses. Bag, wat hetzelfde betekent, wel. Toch is een big bij mij in het Horster een biggetje. Triest, ik weet het, maar het is niet anders.

Vrommes (vrouw). Ken het, gebruik het eigenlijk alleen als ik een beetje interessant wil doen. Ik verkeerde ook in de veronderstelling dat het altijd een een negatieve bijklank had: ‘Daat is meej toch en akelig vrommes!’

Taffeltrek (tafellade). M’n opa en oma hadden een tafel met taffeltrek. Dus ik ken het woord, weet wat het betekent, maar geloof niet dat ik het de afgelopen twintig jaar ook maar één keer heb uitgesproken. ‘Tafellade’ trouwens evenmin.

Piers (perzik). Zouden er Horstenaren zijn die géén piers zeggen?

Zoebele (sabbelen). Natuurlijk zegt zoebele mij wat! Wat wil je ook als je tot je tiende op je doem hebt gezoebeld? Weer zo’n woord dat eigenlijk onvertaalbaar is. In het Nederlands mag het dan sabbelen of zabbelen zijn, voor mijn gevoel is dat toch heel iets anders dan zoebele.

Iëmer (emmer). Ken het wel, gebruik het nooit. Een emmer is bij een emmer.

Moêtwöärm (mol). Echt zo’n woord waarover je aarzelt om het in het dialect uit te spreken omdat je bang bent dat je niet begrepen wordt. Ken het dus, gebruik het zelden. En een molshoop? Is voor mij een molshoeëp. Moêtwöärmhoeëp heb ik nog nooit gehoord. Bestaat het wel?

Liste (bretels). Ken het wel, gebruik het nooit, heb het nooit gebruikt. Zou je me vragen ‘Wat is het Horster woord voor bretels?’, dan zou ik antwoorden: ‘Haëlpe.’ Maar dat zijn volgens Zò bót as en hiep, de andere Horster woordenlijst, ‘liste die âchter ánne bóks vâst genaejd zitte’.

Snuutje (kusje). Ken het, gebruik het ook, alleen in een andere betekenis: als verkleinwoord van ‘mond’. Daat jungske haet en verrekes vies snuutje. Van hetzelfde laken een pak bij muulke: gebruik ik eveneens als verkleinwoord van ‘mond’, terwijl È maes inne taes het vertaalt als ‘kusje’.

Kieps (pet). Hoewel zelf geen kiepsendraeger meer, een woord dat tot m’n dagelijkse vocabulaire behoort. Leeft Kiepsen Ties eigenlijk nog?

Slaat (sla). Ken het, gebruik het nooit, heb het nooit gebruikt. Slaaj evenmin. Sla is bij mij sla.

Wek (brood). Ken het, gebruik het nooit (behalve in klöntjeswek), heb het zelden gebruikt. Hetzelfde geldt voor mik. Ik heb over m’n opvoeding weinig te klagen, maar op wek/mik-gebied hebben m’n ouders steken laten vallen.

Mijn score: van de 18 woorden ken ik er 16 en daarvan gebruik ik er 9 min of meer regelmatig. Waar ik nu zo benieuwd naar ben: welke van de achttien woorden kent u (niet)? Welke gebruikt u (niet)? Laat het me weten! Laat het elkaar weten! Door te reageren op dit bericht, door te reageren op het Facebookbericht of door een e-mail (horstsweethorst@gmail.com) te sturen naar Horst-sweet-Horst.